Proiektu honek eskala handiko bi esperimenturen datuak aztertu zituen, barruko piretroideen ihinztaduraren sei txandatan bi urteko epean Peruko Amazoniako Iquitos hirian. Maila anitzeko eredu espazial bat garatu dugu Aedes aegypti populazioaren beherakadaren arrazoiak identifikatzeko (i) azkenaldian bolumen oso baxuko (ULV) intsektizidak eta (ii) inguruko edo inguruko etxeetan ULV erabiltzeak bultzatuta. Ereduaren egokitzapena spray-eraginkortasunaren ponderazio-eskema posible batzuekin alderatu dugu denbora- eta espazio-desintegrazio-funtzio desberdinetan oinarrituta, ULV intsektiziden efektu atzeratuak harrapatzeko.
Gure emaitzek adierazten dute etxe barruan A. aegypti ugaritasunaren murrizketa etxe bereko ihinztadurari esker izan zela batez ere, eta ondoko etxeetan ihinztatzeak ez zuen eragin gehigarririk izan. Ihinztadura-jardueren eraginkortasuna azken ihinztadura egin zenetik denboraren arabera baloratu behar da, ondoz ondoko ihinztatzetik ez baikenuen eragin metagarririk aurkitu. Gure ereduan oinarrituta, ihinztaduraren eraginkortasuna % 50 gutxitu zela ihinztatu eta 28 egun gutxi gorabehera.
Etxeko Aedes aegypti eltxoen populazioaren murrizketa, batez ere, etxe jakin batean azken tratamendua egin zenetik egun kopuruaren araberakoa izan zen, arrisku handiko eremuetan ihinztadura-estalduraren garrantzia nabarmenduz, tokiko transmisio-dinamikaren araberako spray-maiztasuna.
Aedes aegypti epidemia handiak sor ditzaketen arbobirusen bektore nagusia da, besteak beste, dengue birusa (DENV), chikungunya birusa eta Zika birusa. Eltxo espezie hau gizakiez elikatzen da batez ere eta maiz gizakiez elikatzen da. Hiri-inguruneetara ondo egokituta dago [1,2,3,4] eta tropiko eta subtropikoko eremu asko kolonizatu ditu [5]. Eskualde horietako askotan, dengue-agerraldiak aldian-aldian errepikatzen dira, eta urtero 390 milioi kasu inguru gertatzen dira [6, 7]. Tratamendurik edo txerto eraginkor eta erabilgarririk ez dagoenean, dengearen transmisioaren prebentzioa eta kontrola eltxoen populazioak murriztean oinarritzen dira bektoreak kontrolatzeko hainbat neurriren bidez, normalean eltxo helduei zuzendutako intsektizidak ihinztatuz [8].
Ikerketa honetan, Iquitos hirian, Peruko Amazonian [14], bolumen oso baxuko barruko piretroideen ihinztatzearen eskala handiko eta erreplikaturiko bi landa-saiakuntzaren datuak erabili ditugu, bolumen oso baxuko ihinztaketak etxeko banakako Aedes aegypti ugaritasunean dituen eragin espazialak eta denbora-tarteak balioesteko. Aurreko ikerketa batek bolumen oso baxuko tratamenduen eragina ebaluatu zuen etxeak esku-hartze eremu handiago baten barruan edo kanpoan zeudenaren arabera. Ikerketa honetan, tratamendu-efektuak maila finago batean deskonposatu nahi izan ditugu, banakako etxeko mailan, etxeko tratamenduen ekarpen erlatiboa ulertzeko, ondoko etxeetako tratamenduekin alderatuta. Aldi baterako, ihinztadura errepikatuaren eragin metatua kalkulatu dugu azken ihinztadurarekin alderatuta etxeko Aedes aegypti ugaritasuna murrizteko, beharrezkoa den ihinztaduraren maiztasuna ulertzeko eta denboran zehar ihinztatzearen eraginkortasunaren beherakada ebaluatzeko. Analisi honek bektore-kontroleko estrategiak garatzen lagun dezake eta ereduak parametrizatzeko informazioa eman dezake haien eraginkortasuna aurreikusteko [22, 23, 24].
Eraztun-distantziaren eskemaren irudikapen bisuala t aurreko astean intsektizidekin tratatu ziren i etxetik distantzia jakin bateko eraztun baten barruan dauden etxeen proportzioa kalkulatzeko (i etxe guztiak tampon-eremutik 1000 m-ra daude). L-2014ko adibide honetan, i etxea tratatutako eremuan zegoen eta helduen inkesta bigarren ihinztaketaren ostean egin zen. Distantzia-eraztunak Aedes aegypti eltxoek hegan egiten duten distantzietan oinarritzen dira. B distantzia-eraztunak 100 m-ko banaketa uniforme batean oinarritzen dira.
b neurri sinple bat probatu dugu t aurreko astean pestizidekin tratatu ziren i etxetik distantzia jakin bateko eraztun baten barruan dauden etxeen proportzioa kalkulatuz (1. fitxategi gehigarria: 4. taula).
non h r eraztuneko etxe kopurua den eta r eraztunaren eta i etxearen arteko distantzia den. Eraztunen arteko distantziak faktore hauek kontuan hartuta zehazten dira:
Etxeko spray-efektuaren funtzioaren denbora-haztatuta dagoen eredu erlatiboa. Lerro gorri lodiagoek hobekien egokitzen diren modeloak adierazten dituzte, non marra lodienak hobekien egokitzen diren modeloak eta beste marra lodiak, WAIC eredu egokienaren WAIC-tik nabarmen ezberdintzen ez diren modeloak. B Usteltze-funtzioa azken ihinztaduraz geroztik ondoen egokitzen diren bost ereduetan zeuden egunei aplikatu zaie, bi esperimentuetan batez besteko WAIC arabera sailkatuta.
Etxe bakoitzeko Aedes aegypti kopuruaren gutxitzea azken ihinztadura egin zenetik igarotako egunekin erlazionatuta dago. Emandako ekuazioak proportzio gisa adierazten du murrizketa, non tasa-erlazioa (RR) ihinztadura-eszenatokiaren eta ihinztadurarik gabeko oinarrizko lerroaren arteko erlazioa den.
Ereduaren arabera, ihinztaduraren eraginkortasuna % 50 murriztu zen ihinztatu eta 28 egun gutxi gorabehera, eta Aedes aegypti populazioak ia guztiz berreskuratu ziren bitartean ihinztatu eta 50-60 egun gutxi gorabehera.
Ikerketa honetan, barruko bolumen oso baxuko piretroideen ihinztaketak etxeko Aedes aegypti ugaritasunean dituen ondorioak deskribatzen ditugu etxetik gertu ihinztatzearen denboraren eta hedadura espazialaren arabera. Aedes aegypti populazioetan ihinztadura-efektuen iraupena eta hedadura espaziala hobeto ezagutzeak bektore-kontroleko esku-hartzeetan beharrezkoak diren estaldura espazialerako eta ihinztadura-maiztasunerako helburu optimoak identifikatzen lagunduko du, eta bektore-kontroleko estrategia potentzial desberdinak alderatuz modelatzeari buruzko informazioa emango du. Gure emaitzek erakusten dute etxe bakarrean Aedes aegypti populazioaren murrizketak etxe bereko ihinztadurak eragin zituela, eta inguruko eremuetako etxeetan ihinztatzeak ez zuen eragin gehigarririk izan. Etxeko Aedes aegypti ugaritasunean ihinztatzearen ondorioak azken ihinztaketa egin zenetik denboraren araberakoak izan ziren nagusiki eta pixkanaka gutxitu ziren 60 egunetan. Aedes aegypti populazioen murrizketa gehiago ez zen ikusi etxeko ihinztaketa anitzen eragin metatuaren ondorioz. Laburbilduz, Aedes aegypti kopurua gutxitu egin da. Etxe batean Aedes aegypti eltxoen kopurua, batez ere, etxe horretan azken ihinztadura egin zenetik igarotako denboraren araberakoa da.
Gure ikerketaren muga garrantzitsu bat da ez dugula kontrolatu bildutako Aedes aegypti eltxo helduen adina. Esperimentu hauen aurreko analisiek [14] L-2014 tratatutako eremuetan eme helduen adin txikiagoko banaketarako joera bat aurkitu zuten (emakume nuliparoen proportzioa handiagoa), tampone-eremuarekin alderatuta. Hortaz, nahiz eta inguruko etxeetan ihinztatzeak A. aegypti ugaritasunean duen eragin gehigarririk aurkitu etxe jakin batean, ezin dugu ziur egon A. aegypti populazio-dinamikan eskualdeko eraginik ez dagoenik ihinztatzeak maiz gertatzen diren eremuetan.
Gure azterketaren beste muga batzuk, besteak beste, L-2014 ihinztaketa esperimentala baino 2 hilabete lehenago Osasun Ministerioak egindako larrialdiko ihinztaketa baten kontuak ezin izatea, haren kokapenari eta denborari buruzko informazio zehatza falta delako. Aurretik egindako analisiek frogatu dute ihinztazio horiek antzeko efektuak izan zituztela azterketa-eremuan zehar, eta Aedes aegypti-ren dentsitateetarako oinarri komun bat osatuz; izan ere, Aedes aegypti populazioak suspertzen hasi ziren ihinztaketa esperimentala egin zenean [14]. Gainera, bi aldi esperimentalen arteko emaitzen aldea azterketa-diseinuan eta Aedes aegypti-k zipermetrinarekiko duen suszeptibilitate ezberdinengatik izan daiteke, S-2013 L-2014 baino sentikorragoa izanik [14]. Bi ikerketen emaitza koherenteenen berri ematen dugu eta L-2014 esperimentuan egokitutako eredua sartzen dugu gure azken eredu gisa. L-2014 diseinu esperimentala egokiagoa dela azken ihinztaketak Aedes aegypti eltxoen populazioetan izan duen eragina ebaluatzeko, eta tokiko Aedes aegypti populazioek piretroideekiko erresistentzia garatu zutela 2014 amaieran [41], eredu hau aukera kontserbadoreagoa eta egokiagotzat jo dugu azterketa honen helburuak lortzeko.
Azterlan honetan ikusitako spray-usteltze-kurbaren malda nahiko laua zipermetrinaren degradazio-tasa eta eltxoen populazioaren dinamikaren konbinazioaren ondoriozkoa izan daiteke. Ikerketa honetan erabilitako zipermetrin intsektizida piretroide bat da, batez ere fotolisiaren eta hidrolisiaren bidez degradatzen dena (DT50 = 2,6-3,6 egun) [44]. Piretroideak, orokorrean, aplikatu ondoren azkar degradatzen direla eta hondarrak gutxienekoak diren arren, piretroideen degradazio-tasa askoz motelagoa da barrualdean kanpoan baino, eta hainbat ikerketek frogatu dute zipermetrinak barruko airean eta hautsean iraun dezakeela ihinztatu ondoren [45,46,47]. Iquitosen etxeak sarritan leiho gutxiko korridore ilun eta estuetan eraikitzen dira, eta horrek fotolisiaren ondoriozko degradazio-tasa murriztua azal dezake [14]. Gainera, zipermetrina oso toxikoa da Aedes aegypti eltxo jasaten dutenentzat dosi baxuetan (LD50 ≤ 0,001 ppm) [48]. Hondar-zipermetrinaren izaera hidrofoboa dela eta, nekez eragingo die uretako eltxoen larbei, jatorrizko ikerketan deskribatutako larba-habitat aktiboetatik helduen berreskurapena denboran zehar azalduz, tratatutako eremuetan eme ez obiparoen proportzio handiagoarekin tampon-eremuetan baino [14]. Aedes aegypti eltxoaren bizi-zikloak arrautzatik heldura 7 eta 10 egun iraun dezake tenperaturaren eta eltxo espezieen arabera.[49] Eltxo-populazio helduen berreskurapenaren atzerapena gehiago esplikatu daiteke hondar zipermetrinak sortu berri diren heldu batzuk eta sartutako heldu batzuk inoiz tratatu ez diren eremuetatik hil edo uxatzen dituelako, baita arrautza errutearen murrizketa ere helduen kopuruaren murrizketa dela eta [22, 50].
Iraganeko etxeko ihinztaduraren historia osoa barne hartzen zuten ereduek zehaztasun eskasagoa eta efektu ahulagoak izan zituzten ihinztatze-data berriena bakarrik barne hartzen zuten ereduek baino. Hau ez da hartu behar etxe indibidualek berriro tratatu behar ez duten froga gisa. Gure ikerketan ikusitako A. aegypti populazioen berreskurapenak, baita aurreko ikerketetan ere [14], ihinztatu eta gutxira, iradokitzen du etxeak berriro tratatu behar direla tokiko transmisio-dinamikak zehaztutako maiztasunarekin, A. aegyptiren zapalkuntza berriro ezartzeko. Spray-maiztasuna batez ere Aedes aegypti emearen infekzio-probabilitatea murriztea izan behar da, zeina inkubazio-aldiaren (EIP) espero den iraupenaren arabera zehaztuko dena, infektatutako odolaz harrotuta dagoen bektore batek hurrengo ostalariaren infekzio bihurtzeko behar duen denbora. Era berean, EIP birusaren tentsioaren, tenperaturaren eta beste faktore batzuen araberakoa izango da. Esaterako, denguearen kasuan, intsektizida ihinztatzeak kutsatutako bektore heldu guztiak hiltzen baditu ere, giza populazioa 14 egunez infekziosoa egon daiteke eta sortu berri diren eltxoak kutsa ditzake [54]. Denge sukarra hedatzea kontrolatzeko, ihinztaketen arteko tarteak intsektizida tratamenduen arteko tarteak baino laburragoak izan behar dira, beste eltxo batzuk kutsatu aurretik infektatutako ostalariak zizta ditzaketen eltxo berriak desagerrarazteko. Zazpi egun jarraibide gisa eta neurketa-unitate eroso gisa erabil daitezke bektore-kontroleko agentzientzat. Horrela, astero intsektizida ihinztatzea gutxienez 3 astez (ostalariaren aldi infekzioso osoa estaltzeko) nahikoa izango litzateke dengue sukarra transmisioa saihesteko, eta gure emaitzek iradokitzen dute aurreko ihinztaketaren eraginkortasuna ez litzatekeela nabarmen murriztuko une horretan [13]. Izan ere, Iquitosen, osasun-agintariek arrakastaz murriztu zuten dengearen transmisioa agerraldi batean zehar, bolumen oso baxuko intsektizida ihinztaketa eginez espazio itxietan, aste batzuetatik hilabete batzuetara bitarteko epean.
Azkenik, gure emaitzek erakusten dute barruko ihinztaketaren eragina egin zen etxeetara mugatu zela, eta ondoko etxeetako ihinztaketak ez zituela Aedes aegypti populazioak gehiago murriztu. Aedes aegypti eltxo helduak jaiotzen diren etxetik gertu edo barruan gera daitezke, 10 m-ra arte elkartu eta 106 m-ko batez besteko distantzia ibil daiteke.[36] Beraz, etxebizitza baten inguruan ihinztatzeak baliteke eragin handirik ez izatea etxebizitza horretako Aedes aegypti kopuruetan. Horrek etxeetatik kanpo edo inguruan ihinztatzeak ez zuela eraginik izan aurreko aurkikuntzak onartzen ditu [18, 55]. Hala ere, arestian esan bezala, gure ereduak detektatu ezin dituen A. aegypti populazio-dinamikan eskualde-efektuak egon daitezke.
Argitalpenaren ordua: 2025-06-06