Proiektu honek bi esperimentu handiren datuak aztertu zituen, bi urteko epean Iquitos hirian, Peruko Amazonian, piretroideekin barrualdean egindako sei ihinztadura-txanda barne. Espazio-maila anitzeko eredu bat garatu genuen Aedes aegypti populazioaren beherakadaren arrazoiak identifikatzeko, hauek eraginda: (i) etxeetan bolumen ultra-txikiko (ULV) intsektiziden erabilera eta (ii) bizilagun edo hurbileko etxeetan ULV erabilera. Ereduaren doikuntza hainbat ihinztadura-eraginkortasun ponderazio-eskema posibleekin alderatu genuen, denbora- eta espazio-desberdintasun funtzio desberdinetan oinarritutakoak, ULV intsektiziden atzeratutako efektuak atzemateko.
Gure emaitzek adierazten dute etxe batean A. aegypti ugaritasunaren murrizketa batez ere etxe berean egindako ihinztaduren ondorioz izan zela, eta ondoko etxeetan egindako ihinztadurek ez zutela inolako eragin gehigarririk izan. Ihinztadura-jardueren eraginkortasuna azken ihinztadura egin zenetik igarotako denboraren arabera ebaluatu behar da, ez baitugu ihinztadura jarraituen ondoriozko efektu metaturik aurkitu. Gure ereduan oinarrituta, kalkulatu dugu ihinztaduraren eraginkortasuna % 50 jaitsi zela ihinztadura egin eta 28 egun ingurura.
Etxeko Aedes aegypti eltxoen populazioaren murrizketak batez ere etxe jakin batean azken tratamendua egin zenetik igarotako egun kopuruaren araberakoak izan ziren, eta horrek arrisku handiko eremuetan ihinztadura-estalduraren garrantzia azpimarratu zuen, ihinztadura-maiztasuna tokiko transmisio-dinamikaren araberakoa izanik.
Aedes aegypti hainbat arbobirusen bektore nagusia da, eta epidemia handiak eragin ditzakete, besteak beste, denguearen birusa (DENV), chikungunya birusa eta Zika birusa. Eltxo espezie honek batez ere gizakiez elikatzen da, eta maiz gizakiez elikatzen da. Ingurune urbanoetara ondo egokituta dago [1,2,3,4] eta tropiko eta subtropikaletako eremu asko kolonizatu ditu [5]. Eskualde horietako askotan, denguearen agerraldiak aldian-aldian errepikatzen dira, eta urtean 390 milioi kasu inguru eragiten dituzte [6, 7]. Tratamendurik edo txerto eraginkor eta eskuragarririk ezean, denguearen transmisioaren prebentzioa eta kontrola eltxoen populazioak murriztean oinarritzen dira, bektoreen kontrolerako hainbat neurriren bidez, normalean eltxo helduei zuzendutako intsektizidak ihinztatuz [8].
Ikerketa honetan, Peruko Amazonian Iquitos hirian [14] egindako bi landa-proba handi eta errepikatuetako datuak erabili ditugu, bolumen ultra-txikiko piretroideen barruko ihinztaduraren datuak erabiliz, etxebizitzetan bolumen ultra-txikiko ihinztadurak Aedes aegypti-ren ugaritasunean dituen efektu espazialki eta tenporalki atzeratuak kalkulatzeko, etxebizitzez harago bolumen ultra-txikiko tratamenduen eragina ebaluatu zuen. Aurreko ikerketa batek bolumen ultra-txikiko tratamenduen eragina ebaluatu zuen, etxebizitzetan esku-hartze eremu handiago baten barruan edo kanpoan zeuden arabera. Ikerketa honetan, tratamenduaren efektuak maila zehatzago batean deskonposatzen saiatu gara, etxebizitzetan, etxebizitzetan egindako tratamenduek inguruko etxebizitzetako tratamenduekin alderatuta duten ekarpen erlatiboa ulertzeko. Tenporalki, ihinztadura errepikatuenak azken ihinztadurarekin alderatuta etxeko Aedes aegypti-ren ugaritasuna murrizteko duen eragin metatua kalkulatu dugu, beharrezko ihinztaduraren maiztasuna ulertzeko eta ihinztaduraren eraginkortasunaren beherakada denboran zehar ebaluatzeko. Analisi honek bektoreen kontrol estrategiak garatzen lagun dezake eta informazioa eman dezake ereduen parametrizaziorako, haien eraginkortasuna aurreikusteko [22, 23, 24].
Eraztun-distantzia eskemaren irudikapen bisuala, i etxetik distantzia jakin batera dagoen eraztun baten barruan t aurreko astean intsektizidekin tratatutako etxeen proportzioa kalkulatzeko erabiltzen dena (i etxe guztiak babes-eremutik 1000 m-ra daude). L-2014ko adibide honetan, i etxea tratatutako eremuan zegoen eta helduen inkesta bigarren ihinztadura-txandaren ondoren egin zen. Distantzia-eraztunak Aedes aegypti eltxoek hegan egiten dituzten distantzien araberakoak dira. B distantzia-eraztunak 100 m-tik behin banatzen dira.
B neurri sinple bat probatu genuen, i etxetik distantzia jakin batera dagoen eraztun baten barruan t aurreko astean pestizidekin tratatutako etxeen proportzioa kalkulatuz (1. fitxategi gehigarria: 4. taula).
non h r eraztuneko etxebizitzen kopurua den, eta r eraztunaren eta i etxebizitzen arteko distantzia. Eraztunen arteko distantziak faktore hauek kontuan hartuta zehazten dira:
Etxe barruko ihinztadura-efektuaren funtzioaren denboran haztatutako ereduaren doikuntza erlatiboa. Lerro gorri lodiek eredu egokienak adierazten dituzte, non lerro lodienak eredu egokienak adierazten dituen eta beste lerro lodiek eredu egokienaren WAIC-tik nabarmen desberdina ez den WAIC-a duten ereduak. B Gainbehera funtzioa azken ihinztaduratik igarotako egunei aplikatu zitzaien, bost eredu egokienak kontuan hartuta, bi esperimentuetako WAIC-aren batez bestekoaren arabera sailkatuta.
Etxeko Aedes aegypti izurriteen kopuruaren murrizketa kalkulatua azken ihinztadura egin zenetik igaro diren egun kopuruarekin erlazionatuta dago. Emandako ekuazioak murrizketa erlazio gisa adierazten du, non tasaren erlazioa (RR) ihinztadura-eszenatokiaren eta ihinztadurarik gabeko oinarrizko egoeraren arteko erlazioa den.
Ereduak kalkulatu zuen ihinztaduraren eraginkortasuna % 50 jaitsi zela ihinztatu eta 28 egun ingurura, eta Aedes aegypti populazioak ia erabat suspertu zirela ihinztatu eta 50-60 egun ingurura.
Ikerketa honetan, barruko bolumen ultra-txikiko piretroideen ihinztadurak etxeko Aedes aegypti ugaritasunean dituen ondorioak deskribatzen ditugu, etxetik gertu ihinztatzearen denboraren eta hedadura espazialaren arabera. Aedes aegypti populazioetan ihinztatzeen efektuen iraupena eta hedadura espaziala hobeto ulertzeak bektoreen kontrolerako esku-hartzeetan behar diren estaldura espazialaren eta ihinztadura-maiztasunaren helburu optimoak identifikatzen lagunduko du, eta bektoreen kontrolerako estrategia potentzial desberdinak alderatzen dituzten modelizazioak informatuko ditu. Gure emaitzek erakusten dute etxe bakarreko Aedes aegypti populazioaren murrizketak etxe berean ihinztatzeak eragin zituela, eta inguruko eremuetako etxeetan ihinztatzeak ez zuela inolako eragin gehigarririk izan. Ihinztadurak etxeko Aedes aegypti ugaritasunean izandako ondorioak, batez ere, azken ihinztadura egin zenetik igarotako denboraren araberakoak izan ziren, eta pixkanaka gutxitu ziren 60 egunetan zehar. Ez zen Aedes aegypti populazioetan murrizketa gehiago ikusi etxeko ihinztadura anitzen efektu metatuaren ondorioz. Laburbilduz, Aedes aegypti kopurua gutxitu egin da. Etxe bateko Aedes aegypti eltxoen kopurua etxe horretan azken ihinztadura egin zenetik igarotako denboraren araberakoa da, batez ere.
Gure ikerketaren muga garrantzitsu bat da bildutako Aedes aegypti eltxo helduen adina ez dugula kontrolatu. Esperimentu hauen aurreko analisietan [14] eme helduen adin-banaketa gazteago baten joera aurkitu zen (eme nuliparoen proportzio handiagoa) L-2014z tratatutako eremuetan, babes-eremuarekin alderatuta. Beraz, etxebizitzetan ihinztatzeak A. aegypti ugaritasunean azalpen-eragin gehigarririk aurkitu ez badugu ere, ezin dugu ziurtatu ihinztadurak maiz egiten diren eremuetan A. aegypti populazio-dinamikan eskualde-eraginik ez dagoenik.
Gure ikerketaren beste muga batzuk Osasun Ministerioak L-2014 ihinztadura esperimentala baino 2 hilabete lehenago egindako larrialdiko ihinztadura bat kontuan hartu ezin izatea dira, kokapenari eta denborari buruzko informazio zehatzik ez zegoelako. Aurreko analisietan erakutsi da ihinztadura hauek antzeko efektuak izan zituztela ikerketa-eremu osoan, Aedes aegypti dentsitateen oinarri komun bat osatuz; izan ere, Aedes aegypti populazioak suspertzen hasi ziren ihinztadura esperimentala egin zenean [14]. Gainera, bi aldi esperimentalen arteko emaitzen arteko aldea ikerketaren diseinuaren desberdintasunen eta Aedes aegypti-k zipermetrinarekiko duen sentikortasun desberdinaren ondorio izan daiteke, S-2013 L-2014 baino sentikorragoa izanik [14]. Bi ikerketen emaitzarik koherenteenak erakusten ditugu eta L-2014 esperimentura egokitutako eredua sartzen dugu gure azken eredu gisa. L-2014 diseinu esperimentala egokiagoa dela kontuan hartuta azken ihinztaduren eragina Aedes aegypti eltxoen populazioetan ebaluatzeko, eta tokiko Aedes aegypti populazioek piretroideen aurkako erresistentzia garatu zutela 2014 amaieran [41], eredu hau aukera kontserbadoreagoa eta ikerketa honen helburuak lortzeko egokiagoa zela uste genuen.
Ikerketa honetan ikusi den ihinztadura-kurbaren malda nahiko laua zipermetrinaren degradazio-tasaren eta eltxoen populazio-dinamikaren konbinazioaren ondorio izan daiteke. Ikerketa honetan erabilitako zipermetrina intsektizida piretroide bat da, batez ere fotolisi eta hidrolisiaren bidez degradatzen dena (DT50 = 2,6–3,6 egun) [44]. Oro har, piretroideak aplikatu ondoren azkar degradatzen direla eta hondakinak minimoak diren arren, piretroideen degradazio-tasa askoz motelagoa da barrualdean kanpoaldean baino, eta hainbat ikerketek erakutsi dute zipermetrina barruko airean eta hautsean hilabetez iraun dezakeela ihinztatu ondoren [45,46,47]. Iquitoseko etxeak askotan korridore ilun eta estuetan eraikitzen dira, leiho gutxirekin, eta horrek azal lezake fotolisiaren ondoriozko degradazio-tasa murriztua [14]. Gainera, zipermetrina oso toxikoa da Aedes aegypti eltxo sentikorrentzat dosi baxuetan (LD50 ≤ 0,001 ppm) [48]. Zipermetrina hondarraren izaera hidrofoboa dela eta, ez da litekeena uretako eltxo-larbei eragitea, eta horrek azaltzen du helduen berreskurapena larba-habitat aktiboetatik denboran zehar, jatorrizko ikerketan deskribatutako moduan, eme ez-obigoiparoen proportzio handiagoa dagoelarik tratatutako eremuetan babes-eremuetan baino [14]. Aedes aegypti eltxoaren bizi-zikloak, arrautzatik heldura, 7 eta 10 egun artean iraun dezake, tenperaturaren eta eltxo-espeziearen arabera.[49] Helduen eltxo-populazioen berreskurapenaren atzerapena azal daiteke zipermetrina hondarrak heldu berri batzuk eta inoiz tratatu ez diren eremuetatik sartutako heldu batzuk hiltzen edo uxatzen dituelako, baita helduen kopuruaren murrizketaren ondorioz arrautzak erruteko joera murriztea ere [22, 50].
Etxebizitzetan egindako ihinztaduraren historia osoa barne hartzen zuten ereduek zehaztasun eskasagoa eta eragin-estimazio ahulagoak izan zituzten ihinztadura-data berriena bakarrik barne hartzen zuten ereduekin alderatuta. Hori ez da hartu behar etxe indibidualak berriro tratatu behar ez direnik frogatzat. Gure ikerketan, baita aurreko ikerketetan ere [14], ihinztadura egin eta gutxira behatutako A. aegypti populazioen berreskurapenak iradokitzen du etxeak berriro tratatu behar direla tokiko transmisio-dinamikak zehaztutako maiztasunean A. aegypti-ren errepresioa berrezartzeko. Ihinztaduraren maiztasuna batez ere Aedes aegypti emeen infekzio-probabilitatea murriztea izan behar da, eta hori inkubazio-aldi estrintsekoaren (EIP) iraupen esperoaren arabera zehaztuko da, hau da, odol infektatuaz asebete den bektore batek hurrengo ostalariarenganako infekzio-gai bihurtzeko behar duen denbora. Era berean, EIP birusaren anduiaren, tenperaturaren eta beste faktore batzuen araberakoa izango da. Adibidez, dengue sukarraren kasuan, intsektiziden ihinztadurak bektore heldu infektatu guztiak hiltzen baditu ere, giza populazioa 14 egunez kutsakor mantendu daiteke eta eltxo berriak infektatu ditzake [54]. Dengue sukarraren hedapena kontrolatzeko, ihinztadura arteko tarteak intsektizida tratamenduen arteko tarteak baino laburragoak izan behar dira, kutsatutako ostalariei hozka egin diezaieketen eltxo berriak ezabatzeko, beste eltxo batzuk kutsatu aurretik. Zazpi egun erabil daitezke gida gisa eta bektoreen kontrol agentzientzat neurri unitate egokia. Beraz, astero intsektizidak ihinztatzea gutxienez 3 astez (ostalariaren infekzio aldi osoa estaltzeko) nahikoa izango litzateke dengue sukarraren transmisioa saihesteko, eta gure emaitzek iradokitzen dute aurreko ihinztaduraren eraginkortasuna ez litzatekeela nabarmen murriztuko denbora horretarako [13]. Izan ere, Iquitosen, osasun agintariek denguearen transmisioa murriztu zuten agerraldi batean, intsektizida bolumen ultra txikiko hiru ihinztadura eginez espazio itxietan, hainbat astetik hainbat hilabetera bitarteko epean.
Azkenik, gure emaitzek erakusten dute barruko ihinztaduraren eragina egin zen etxeetara mugatu zela, eta ondoko etxeetako ihinztadurak ez zuela gehiago murriztu Aedes aegypti populazioak. Aedes aegypti eltxo helduak etxearen ondoan edo barruan gera daitezke eklosionatzen diren lekuan, 10 m-ra arte pilatu eta batez beste 106 m-ko distantzia egin dezakete.[36] Beraz, etxe baten inguruko eremua ihinztatzeak agian ez du eragin nabarmenik izango etxe horretako Aedes aegypti kopuruan. Horrek aurreko aurkikuntzak berresten ditu, etxeen kanpoaldean edo inguruan ihinztatzeak ez zuela eraginik izan [18, 55]. Hala ere, goian aipatu bezala, gure ereduak detektatu ezin dituen eskualdeko efektuak egon daitezke A. aegypti populazio dinamikan.
Argitaratze data: 2025eko otsailaren 6a